دوران تاریخ ایران پیش از اسلام دوران پرشکوه تاریخ ایران و یادآور قدرت جهانی ایرانیان به عنوان یک قدرت بزرگ بین المللی می باشد. از این دوران یادگارهای باستانی بسیاری در تخت جمشید، شوش، پاسارگاد، فیروزآباد، همدان، بوشهر و ... به یادگار مانده و نشان دهنده عظمت ایران در آن روزگار می باشد.

اردشیر بابکان با پیروزی بر اشکانیان حکومت ساسانیان را در (224 میلادی) بنیان نهاد. در جنگ های ایران و روم ساسانیان به عنوان رقیب قدرتمند دولت روم، جنگ های متعددی را با آن دولت انجام داد و این کشمکش تا پایان حکومت آنها امتداد یافت و زمانی ایران و زمانی روم فاتح این جنگ ها بودند. ساسانیان با تصرف سرزمین های پهناور بر قلمرو خویش افزودند، به طوری که قلمرو ساسانیان در دوره حکومت خسرو پرویز به قلمرو هخامنشیان در زمان اوج این حکومت نزدیک شده بود. ولی این حکومت مقدتر و بزرگ در نهایت مقهور قدرت نوظهور اعراب مسلمان گردیدند و اعراب مسلمان با کمترین امکانات به ایران حمله کرده و موفق به انهدام حکومت ساسانیان در سال 651 میلادی (35 هجری قمری) گردیدند.

پس از استقرار دین اسلام در سرزمین ایران که نتیجه پیروزی اعراب مسلمان بر ساسانیان و فتح ایران توسط آنها روی داد، تحولات بسیاری در عرصه های اجتماعی، مذهبی و سیاسی ایران به وجود آمد. ایرانیان به زور شمشیر و از روی ناچاری اسلام را پذیرفتند ولی با این حال هرگز مخالفت خود را با سلطه امویان و عباسیان بر خاک ایران پنهان نکردند و جنبش های استقلال طلبانه ای را به پا ساختند. که تشکیل حکومت هایی چون طاهریان (881 – 826 میلادی) و صفاریان (903 – 866 میلادی) را می توان از نتایج آنها برشمرد.

طاهریان برای اولین بار پس از ظهور اسلام نواحی شرقی همچون خراسان را به استقلال رسانیدند و صفاریان نیز برای اولین بار از زبان خارجی به جای زبان عربی استفاده کردند.

از دوره سامانیان (999 – 819 میلادی) نیز خط فارسی نوین پدید آمد و الفبای عربی با زبان فارسی رواج یافت.

حکام آل بویه یا دیلمیان (1055 – 945 میلادی) پس از فتح شیراز و تأسیس حکومت خویش راهی بغداد شده آن را تصرف نمودند و مقام خلافت را به آلت دست خویش تبدیل نمودند و قدرت واقعی را در دستان خویش گرفتند.

غزنویان (1186 – 977 میلادی) که از نژاد ترک بودند. خود را به عنوان غازیان یا جنگجویان مسلمان مطرح ساختند و سرزمین هایی همچون هندوستان را مورد تهاجم خویش قرار دادند.

سلجوقیان (1194 – 1038 میلادی) ترک نژاد با پیروزی بر غزنویان حکومت خویش را تأسیس نمودند و سراسر ایران را تحت سیطره خویش درآوردند. و به یاری وزرای بزرگ و دانشمند ایرانی قدرت خود را تثبیت نمودند ولی در نهایت توسط خوارزمشاهیان از میان رفتند.

در دوره حکومت خوارزمشاهیان (1231 – 1077 میلادی) تهاجم مغول به خاک ایران آغاز گردید. نتیجه این تهاجم انقراض حکومت خوارزمشاهیان و غارت شهرها و قتل عام مردم ایران بود که با نابودی اقتصاد و کشاورزی ایران همراه گردید.

مغول ها به سرعت خاک ایران را تصرف نمودند و ضمن لشکرکشی به بغداد و به قتل رساندن خلیفه عباسی خلافت اسلامی را در سال 1228 میلادی از بین بردند و حکومت ایخانان مغول را در ایران تأسیس کردند (1370 – 1231).

پس از مغول ها، تیموریان یا گورکانیان (1506- 1370) به خاک ایران هجوم آوردند و بار دیگر سرزمین ایران را عرصه تاخت و تاز و غارت قرار دادند.

از دوره صفوی (1732 – 1501 میلادی) مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران معرفی گردید. مذهب تشیع باعث ایجاد اختلاف مذهبی بین ایران و امپراتوری عثمانی گردید و میان دو دولت جنگهای صورت گرفت.

در دوره شاه عباس کبیر شهر اصفهان به عنوان پایتخت ایران انتخاب گردید و به اوج عظمت و شکوه دست یافت به طوری که یادگارهای بسیاری از آن دوران تا عصر حاضر نیز برجای مانده اند. صفویان در نتیجه تهاجم افغان ها و تصرف اصفهان توسط آنها از میان رفتند.

نادر شاه افشار افغان ها را شکست داد و ضمن تسلط بر تمامی خاک ایران، سلسله افشاریان را در سال 1734 میلادی تأسیس نمود. افشاریان تا سال 1750 میلادی به مدت 16 سال بر ایران حکومت کردند.

پس از افشاریان، زندیان (1796 -1750 میلادی) بر اریکه قدرت تکیه زدند و در دوران حکومت آنها شهر شیراز به پایتختی انتخاب گردید و به شهری باشکوه و بزرگ تبدیل شد.

در دوره قاجاریان (1924 – 1719 میلادی) نفوذ قدرت های استعماری همچون انگلیس و روسیه تزاری در ایران توسعه یافت و این قدرت ها با تحمیل عهدنامه های همچون گلستان، ترکمانچای، پاریس، آخال و گلداسمیت بر دولت ایران سرزمین های وسیعی در آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، خراسان و سیستان را از خاک ایران جدا کردند. در اواخر دوره قاجاریه جنگ جهانی اول رخ داد. و متفقین ایران را اشغال نمودند.

در سال 1924 میلادی رضاخان به حکومت دست یافت و تأسیس سلسله پهلوی را اعلام نمود. در سال 1941 میلادی (1320 خورشیدی) متفقین در جریان جنگ جهانی دوم ضمن اشغال ایران رضاخان را از سلطنت خلع و پسر او محمدرضا شاه پهلوی را جایگزین وی کردند. در دروه پهلوی صنعت نفت ایران به رهبری دکتر محمد مصرق در سال 1949 میلادی (1329 خورشیدی) ملی شد. در این دوره شهرنشینی رشد فزاینده ای پیدا کرد و در دهه 1350 خورشیدی اقتصاد ایران به بهترین دوران تاریخ خود رسید. در همین دهه ایران پنجمین نیروی نظامی جهان شد.

در سال 1979 میلادی (1357 خورشیدی) حکومت پهلوی توسط روحانیون به رهبری روح الله خمینی منقرض شد و حکومت اسلامی در ایران شکل گرفت. قضاوت در مورد تحولات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این دوران با شماست.

 محرم سعیدی